Tegenwoordig is het gemakkelijker je het einde van de wereld voor te stellen dan dat van het kapitalisme. Deze uitspraak wordt toegeschreven aan de Amerikaanse filosoof Frederic Jameson. Inderdaad wordt veel gesproken over het klimaat, terwijl de onderliggende problemen uit het zicht blijven en niet worden benoemd. In de jaren 60 en 70 lag dat anders. Veel denkers konden zich toen wel een alternatief voor dit systeem voorstellen. Nic. Tummers (1928-2020) was zo’n denker en ontwerper.
In 1955 maakt Tummers het beeld ‘Jacobs droom’. Jacob legt zijn hoofd te rusten op zo’n steen waarmee in de regel steden worden gebouwd. In deze positie bedenkt hij plannen voor de stad, of liever gezegd voor het stedelijke leven. Een jaar later geeft Tummers het beeld een nieuwe naam: ‘Ladder tegen de maan’. Deze naam is programmatisch voor het project dat Tummers voor ogen stond. Hij houdt stedebouwkundigen, door hem spottend “stadvolbouwers” genoemd, voor dat ze beter op zoek kunnen gaan naar nieuwe stedelijke ruimtes.
Uit schetsen die zijn te vinden in het archief van Tummers, blijkt dat hij dit beeld wil plaatsen op een nieuw plein bij het stadhuis. Tummers wil van de restruimte tussen het stadhuis van Peutz en een toen nog te bouwen (en inmiddels al weer gesloopt) warenhuis en hotel, een plaza maken en doet voorstellen voor de inrichting ervan. In Tummers verbeelding vormt het beeld het uitzicht vanuit de kamer van de burgemeester, als om de gemeente te herinneren aan het stedelijke project van die tijd.
Synthese der kunsten
Aanvankelijk geeft Tummers aan dat zowel ‘Le Cheval’ van Raymond Duchamp-Villon als ‘Les Messager’ van Ossip Zadkine hier goed zouden passen. Als alternatief presenteert hij het beeld ‘Ladder tegen de maan’. Zelf zegt hij daarover: “De uit ruimte en volumen opgebouwd sculptuur ‘Ladder tegen de maan’ (Nic Tummers, 1955) kan, uitgevoerd tot een grootte van 9 meter in de aanleg van het plein ten oosten van het stadhuis te Heerlen dat element betekenen, dat dit plein zal maken tot een waar specimen van de hedendaagse synthese der kunsten.”
Tummers had geen opdracht gekregen voor deze sculptuur. In de woorden van nu kunnen we spreken van een ‘unsollicited project’, oftewel een ongevraagd project. Tummers beschouwt het beeld als teken waarmee de leegte tussen raadhuis, warenhuis en hotel wordt opgeladen. Overigens heeft Tummers niet alleen de verfraaiing van het centrum op het oog. Volgens hem mogen ook de gewone, door-de-weekse straten niet worden vergeten.
Het gaat Tummers niet zozeer om het object maar eerder om de ruimte die erdoor wordt gevormd. Uit zijn schetsen wordt duidelijk, dat het beeld niet op een sokkel staat, maar rust op een horizontaal vlak dat boven een spiegelende vijver ijkt te zweven. Tummers wilde “mensen ruimte geven om hun huid te dragen en hun geest te weiden”. In zijn optiek zijn beeldhouwers die hun atelier verlaten en de stad intrekken, meer geschikte ruimtevormers dan stadsinrichters als planologen, stedebouwkundigen en architecten.
Kunstdepot wil uitdagen
Eind vorig jaar werd in Heerlen het nieuwe Kunstdepot geopend, een ontwerp van Wiel Arets. Het ligt tussen het Glaspaleis van Frits Peutz en de muziek- en dansschool van Wiel Arets, in het verlengde van de Oranje Nassaustraat. De gevel van het glaspaleis heeft een zodanige kromming, dat je vanuit deze straat zicht houdt op de Sint-Pancratiuskerk. In de ruimte tussen beide gebouwen is een binnenruimte gecreëerd, die een verdieping lager een verbinding vormt tussen het depot en de museumzalen van Schunck onder het Glaspaleis.
De glazen overkapping ervan werkt op straatniveau als een vitrine waar je als voorbijganger onwillekeurig een blik in zult werpen. Op de dakrand staat een hekwerk in de vorm van letters die de uitdrukking ‘Les extrêmes se touchent’ vormen. Volgens de overlevering sprak de vader van Vera van Hasselt deze woorden toen zij Tummers als haar toekomstige man aan hem voorstelde. Omgekeerd kun je vanuit het atrium zowel het Glaspaleis als de muziekschool zien.
Het atrium is bereikbaar vanuit de museumzaal onder Schunck waarvoor je als bezoeker een kaartje dient te kopen. Het is een semi-publieke ruimte die bemiddelt tussen muziekschool en glaspaleis, maar die tevens een verbinding legt met de stad. Ontwerper Wiel Arets beschouwt het als een ruimte die vooral wil uitdagen. Ongetwijfeld vormt deze etalage een echo van de vitrine die architect Peutz voor de ingang van het Glaspaleis maakte.
Het Glaspaleis, oorspronkelijk een warenhuis, huisvest nu de culturele instelling Schunck, boegbeeld van het stedelijke culturele leven. Als de druk op een stad toeneemt, kunnen ook ondergrondse ruimtes, tot dan in gebruik als opslag, aangesproken worden op hun ruimtelijk potentieel. Het atrium breidt de mogelijkheden van het Schunck uit. Ze vormt een indicatie voor de bezoekers dat er meer te zien en te beleven valt.
Van plaza naar atrium
Het is een opmerkelijke speling van het lot dat een beeld dat op de publieke plaza voor het stadhuis zou komen, zich nu bevindt in het semi-publieke atrium van het Kunstdepot. Van de plaatsing in het centrum van de macht tot een plek in een stedelijke tussenruimte: symbolischer kan haast niet. Overigens is het beeld goed zichtbaar vanaf de straat, zeker als het ’s avonds wordt aangelicht.
‘De ladder naar de maan’ is negen meter hoog, van de voet tot aan de pijlen die door de maan steken. Het beeld is gemaakt op basis van een 1,35 m hoog model dat Tummers in de jaren 50 maakte. Het is een vrije interpretatie: de maan is er wel, maar de liggende Jacob ontbreekt. De laatste is vervangen door een abstracte lijn, in de vorm van een stalen balk die bovendien twee meter korter is dan Jacob.
Tummers’ beelden boren zich een weg omhoog in de ruimte. Ze vormen het spiraalmotief dat zowel een teken van vooruitgang is als een repetities van cirkels. Het beeld vormt een pijl naar de toekomst, maar deze bereik je slechts door middel van dagelijkse rituelen. In het oorspronkelijke model van de ‘Ladder tegen de maan’ zit een torsie-beweging, versterkt door de pijlen die de maan doorboren. In het in Schunck getoonde model is deze ‘twist’ om constructieve redenen niet overgenomen.
Voor wie is de stad
De vraag is nu niet meer, zoals in de jaren vijftig, ván wie is de stad, maar vóór wie is ze? Welke mensen zijn welkom? Is er ruimte voor een tegencultuur? Door de vercommercialisering van de stad vind je in de meeste steden dezelfde winkels, dezelfde ketens en dezelfde hotels. Heerlen vormt daarop geen uitzondering. De neiging is dan groot om stadsbewoners te zien als consumenten en de stad daar op in te richten. De ‘Ladder tegen de maan’ herinnert ons eraan dat de stad een openbare ontmoetingsruimte is en dat bewoners zelf hun stad willen inrichten.
Informatie
Het citaat “mensen ruimte geven om hun huid te dragen en hun geest te weiden” ontleen ik aan de toespraak ‘De beeldhouwer stapt de stad in’ die Tamira Tummers uitsprak bij de opening van de tentoonstelling ‘Jacobs Droom Nic. Tummers’ op 25 januari 2024 in Atrium Schunck Heerlen. Tevens is dankbaar gebruik gemaakt van de uitstekende catalogus die bij de tentoonstelling verscheen en is samengesteld door Virginia Hameleers, Tamira Tummers en Fabian de Kloe. De tentoonstelling is tot 10 maart 2024 te zien in SCHUNCK, Heerlen.
